‘Je moest steeds tussen de gevaren van het kampleven laveren. Daardoor heerste voortdurend de angst. Altijd op je hoede zijn. Honger en angst waren de twee factoren waarmee de Duitsers systematisch onze weerstand ondermijnden.’ Aldus Joop Citroen, die in de Tweede Wereldoorlog in Kamp Vught terechtkwam. Hij overleefde de hel in de bossen onder ’s-Hertogenbosch.

 

Een bezoek aan Nationaal Monument Kamp Vught anno 2010 betekent een aanslag op je emoties. Van het kamp -met een totale oppervlakte van 350.000m2- is nog slechts een klein gedeelte over. Hier zijn een herinneringscentrum met vaste en wisselende exposities, een bewaard gebleven deel van het vroegere kampterrein en de fusilladeplaats voor geëxecuteerde gevangenen te vinden.

 

Aan te raden is een rondleiding te volgen met een deskundige gids. Wij volgen Frans van Rijswijk, die deze middag een groep van zo’n vijftien belangstellenden over het kampterrein begeleidt. Het is stil als Frans het woord voert, omdat iedereen de gruwelijke feiten tot zich door moet laten dringen.

 

Indrukwekkend is het bezoek aan de nagebouwde barak, een kopie van de vele barakken die hier in de Tweede Wereldoorlog stonden. Frans vertelt over het gebrek aan privacy, behalve op de latrines. “Daar kwam geen Duitser of kampwacht ooit kijken. Ze keken wel uit, het stonk er als een bunzing. Voor de gevangenen was die ruimte ideaal om de laatste oorlogsnieuwtjes uit te wisselen met nieuwkomers.”

In de slaapzaal zijn de oncomfortabele, veel te kleine stapelbedden -drie hoog- nagebouwd. Kaarsrecht staan ze achter elkaar. De gevangenen moesten slapen op een harde lattenbodem, met daarop een dunne met wat hooi gevulde jutezak. Het dekentje, dat die naam eigenlijk niet mocht dragen, volstond geenszins om de koude winternachten door te komen. “Wie onderop sliep, had pech. Niet alleen vanwege het hooi dat van lieverlee door het jute naar beneden dwarrelde, maar ook omdat gevangenen soms hun ontlasting lieten lopen.”

’s Avonds kregen de kampbewoners een karig maal, aangevuld met een enkel homp brood dat als ontbijt diende voor de volgende morgen. Gids Frans van Rijswijk: “De meesten aten het maar gelijk op. Als je het onder je kussen verstopte, was de kans groot dat het gestolen werd.”

 

Kamp Vught was tijdens de Tweede Wereldoorlog het enige SS-concentratiekamp buiten nazi-Duitsland. In totaal werden ruim 31.000 mensen tussen januari 1943 en september 1944 korte of langere tijd opgesloten in het kamp. Naast joden waren dat onder anderen zigeuners, verzetsstrijders en Jehova’s Getuigen. Van hen vonden 421 kinderen, vrouwen en mannen in het kamp de dood door honger, ziekte en mishandeling; 329 gevangenen werden geëxecuteerd op de fusilladeplaats even buiten het kamp. Voor het overgrote deel van de gevangenen was Kamp Vught een tussenstation. Hier vandaan werden ze naar andere kampen getransporteerd, wat in de meeste gevallen de dood betekende.

 

In het stiltecentrum hangen de naambordjes van de omgekomenen. Op de vloer staat een portret van een jongen. Frans van Rijswijk pakt de foto en toont het gezicht van de puber aan de groep: “Dit is Jan Herberts, die samen met vrienden in 1943 een kleine verzetsgroep vormde in Arnhem. De jongens bezorgden illegale krantjes en ondersteunden onderduikers in de buurt. Totdat het misging en Jan in augustus 1944 werd opgepakt en in de bunker (gevangenis) van Kamp Vught werd opgesloten. Omdat hij als zeventienjarige niet gefusilleerd mocht worden, wachtten de Duitsers tot hij achttien werd. Een dag na zijn verjaardag stond Jan voor het vuurpeloton.”

Het is één van die krankzinnige verhalen die je bij de strot grijpen. Net als het kindermonument op het terrein, het crematorium en een van de dieptepunten in de kampgeschiedenis: het bunkerdrama, waarbij een klein oproer van vrouwen in de kampgevangenis tot een onevenredige vergelding leidde. “Kampcommandant Grünewald liet als straf zoveel mogelijk vrouwen in één cel bij elkaar opsluiten”, vertelt Frans van Rijswijk. “Dat betekende dat uiteindelijk 74 vrouwen een nacht lang op elkaar werden geperst op een oppervlakte van negen vierkante meter met nauwelijks ventilatie. Voor tien vrouwen betekende het de dood, vele anderen kwamen er nooit meer bovenop.”

 

Nee, vrolijk word je niet van een bezoek aan Nationaal Monument Kamp Vught. Maar dat is ook niet de bedoeling. Heel even ervaar je een fractie van de ellende die duizenden ongelukkigen hebben meegemaakt in het kille concentratiekamp. Opdat we nooit vergeten…